هنر پیپ سازی: سفری در دل چوب، هنر و اصالت
در دنیای امروز که سرعت پیشرفت تکنولوژی سرسام‌آور است و هر روز شاهد ماشینی شدن و صنعتی شدن فرایندهای تولید هستیم، «هنر پیپ سازی» و ساخت پیپ‌های دست‌ساز هنری همچنان جایگاه منحصربه‌فرد و دست‌نیافتنی خود را حفظ کرده است. این هنر دیرینه، با قدمتی چند صد ساله، نه تنها در برابر موج مدرنیته مقاومت کرده، بلکه اصالت و روح هنرمندانه خود را زنده نگاه داشته است.
چرا ساخت پیپ دست‌ساز همچنان منحصر به فرد است؟
پاسخ این سؤال در چندین جنبه کلیدی نهفته است:
ثبات اصول بنیادی و طراحی: با وجود اینکه تکنولوژی بسیاری از روش‌های ساخت و تولید را بهبود بخشیده، اصول بنیادی و اصلی ساخت پیپ در طول یک قرن اخیر ثابت مانده است. در حقیقت، طراحی و نحوه عملکرد پیپ بیش از چهارصد سال است که تغییری نکرده است. این ثبات، نشان‌دهنده کمال‌گرایی در طراحی اولیه و پایداری در عملکرد آن است.
غیرممکن بودن ماشینی شدن کامل: ساخت پیپ یکی از معدود صنایع و هنرهایی است که ماشینی کردن تمام مراحل ساخت آن غیرممکن است. این ویژگی، ماهیت دست‌ساز و هنری آن را تقویت می‌کند.
نقش پررنگ کار دست: تمامی پیپ‌ها، فارغ از قیمتشان، همگی شامل درجات مختلفی از کار دست هستند. هر اندازه میزان کار دست در ساخت پیپی بیشتر باشد، قیمت آن نیز افزایش می‌یابد. این به آن معناست که هر پیپ دست‌ساز، حامل امضای شخصی و مهارت‌های ویژه سازنده‌اش است.
مقاومت در برابر مدرنیته: پیپ دست‌ساز تنها وسیله‌ای در دنیاست که به لطف ایتالیایی‌های سنتی و انگلیسی‌های سخت‌پسند، هنوز مدرنیته وارد آن نشده و یا اگر هم شده، توسط حرفه‌ای‌ها استقبال نشده است. این یک ارزش فرهنگی و تاریخی است که هویت پیپ را حفظ کرده است.
جنبه هنری و آرتیستیک: بخش زیادی از پیپ سازی، هنری و آرتیستیک است. این مسیر فراتر از صرفاً تولید مکانیکی است و سازنده باید خودش را در آن بسازد و تکامل پیدا کند. این جنبه هنری می‌تواند با یادگیری طراحی، مجسمه‌سازی، نقاشی، و حتی مطالعه شعر و تماشای فیلم‌های خوب تقویت شود تا اثر نهایی “روحی” داشته باشد که مشتری را جذب می‌کند. همانطور که اشاره شده، یک صنعت‌گر می‌تواند با دستگاه تراش، پیپی بسیار عالی و درجه یک بسازد که از نظر فنی بی‌عیب باشد. اما یک هنرمند پیپی خلق می‌کند که روح و سلیقه شخصی او را در بر دارد و این جنبه هنری با دخالت‌های بیرونی ممکن است مخدوش شود.
فرآیند خودآگاهانه ساخت: مسیر پیپ سازی به گونه‌ای است که هر چقدر پیش می‌روید، خود این حرفه به شما می‌گوید که چه چیزی نیاز دارید، چه ابزاری باید بسازید یا چه متریالی بخرید و نیاز به برخوردی بسیار خودآگاهانه دارد.
برایر: قلب هنر پیپ سازی
در میان تمام مواد اولیه موجود برای ساخت پیپ، چوب برایر از قبل از دهه ۱۸۵۰ میلادی، به عنوان محبوب‌ترین و رایج‌ترین ماده اولیه مورد توجه قرار گرفته است. چوب برایر، ریشه بوته درختی به نام «اریکا آربورا / Erica arborea» است که در ارتفاعات ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متری از سطح دریا در مناطق کوهستانی مدیترانه‌ای رشد می‌کند. این چوب برای دهه‌ها و قرن‌ها به دور از دخالت انسان رشد کرده است، که به خاص بودن آن می‌افزاید.
ویژگی‌های منحصر به فرد برایر که آن را بهترین متریال برای هنر پیپ سازی می‌کند، عبارتند از:
زیبایی، دوام، یکتایی و اصالت: برایر همگی این خصوصیات را در خود جای داده است.
کیفیت اسموک بی‌نظیر: برایر کیفیت اسموک عالی را ارائه می‌دهد.
توانایی بالا در جذب آب و رطوبت: این ویژگی باعث می‌شود پیپ ساخته شده از برایر عملکرد خوبی داشته باشد و رطوبت اضافی را جذب کند.
سختی و مقاومت بالا در برابر حرارت: برایر چوبی بسیار سخت و مقاوم در برابر گرما است، که برای یک پیپ ضروری است.
بوی خنثی: به دلیل بوی خنثی، برایر عطر تنباکو را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد و طعم واقعی تنباکو حفظ می‌شود.
نقش و نگارهای زیبا: وجود آبراه‌ها و مسیرهای انتقال آب در غده برایر، نقش و نگارهای بسیار زیبایی بر روی پیپ ایجاد می‌کند که به آن جلوه‌ای هنری و فریبنده می‌بخشد.
با وجود اینکه پیپ از مواد دیگری مانند سفال، میرشام، فلز و حتی پرسلین نیز ساخته می‌شود، اما در میان تمام این موارد، برایر گزینه برتر و رایج‌ترین و بهترین گزینه برای ساخت است.
ماسترو رحیمی و توسعه هنر پیپ سازی دست‌ساز در ایران
ماسترو رحیمی به عنوان اولین طراح و سازنده پیپ با متریال اصولی برایر در ایران شناخته می‌شود. او و تیمش، که متشکل از چندین سازنده پیپ هنرمند است، بر این باورند که برایر متریال استاندارد و اصولی برای ساخت پیپ دست‌ساز هنری است و بر استفاده از برایر اصیل ایتالیایی تأکید دارند، حتی اگر گران تمام شود. دنیای پیپ در ایران مدیون ایشان، انجمن پیپ و اساتیدی چون استاد کامران است.
تیم طراحی و ساخت پاسارگادتاباک با مدیریت ماسترو رحیمی، که او را مبتکر و کارآفرین برتر سال ۱۳۹۷ می‌دانند، به فعالیت گروهی و کار تیمی هماهنگ اعتقاد راسخ دارد. آن‌ها تا پایان تابستان ۱۴۰۰، بیش از ۲۵۰۰ پیپ دست‌ساز را روانه بازار هنری و آرتیستیک ایران کرده‌اند. این دستاوردها حاصل چندین سال تجربه ماسترو رحیمی در مرمت و تعمیر پیپ‌های مختلف، مطالعه کتاب‌های کمیاب و گران‌قیمت ساخت پیپ خارجی، و همچنین راهنمایی و همفکری با اساتید و علاقمندان دنیای پیپ در ایران است.
فعالیت این تیم تنها به ساخت قسمت چوبی (برایر) محدود نمی‌شود؛ آن‌ها تمامی قسمت‌های پیپ از جمله استم (لبگیر)، جامپر، تنون و تنظیم دقیق آن با شنک پیپ را خودشان می‌سازند. این شامل هماهنگی با حفره‌های هوایی استاندارد، چاله‌های رطوبتی، گردش هوا برای خنک کردن دود، و طراحی‌های پیچیده کالاباش و ریورس کالاباش می‌شود. همچنین، آن‌ها به بومی‌سازی و ساخت متریال‌های یدکی مانند انواع دسته‌های بلند پیپ، استم یدکی، و ادوات مربوط به سرویس پیپ (پولیش و مایع نظافت) در داخل کشور اهمیت داده و بر تولید داخلی و ارزش کالای ایرانی تأکید دارند. این رویکرد جامع و هنرمندانه، نقش ماسترو رحیمی و تیمش را در هنر پیپ سازی ایران بی‌بدیل ساخته است.
چالش‌ها و چشم‌انداز آینده پیپ سازی در ایران
با وجود تمام پتانسیل‌ها و تلاش‌های هنرمندان برجسته‌ای چون ماسترو رحیمی، پیپ سازی در ایران با چالش‌های جدی روبروست:
تهیه متریال: بزرگترین چالش پیپ سازی در ایران، تهیه متریال است. متریال چوب پیپ (برایر) در ایران وجود ندارد و باید از خارج از کشور تهیه شود. به دلیل تحریم‌ها، ارسال کالا به ایران با چالش‌های زیادی همراه است؛ اجناس در گمرک گیر می‌کنند یا ممکن است ماه‌ها و حتی سال‌ها در کشورهای واسطه بمانند.
فروش به خارج از کشور: فروش پیپ به خارج از کشور نیز بسیار پیچیده است. مشتریان خارجی به محض اطلاع از اینکه فروشنده ایرانی است، به دلیل تحریم‌ها تمایلی به واریز پول به حساب‌های ایرانی ندارند.
چالش‌های داخلی و عدم همکاری: متأسفانه، آینده پیپ سازی ایران در شرایط اقتصادی و اجتماعی کنونی، روشن نیست. علاوه بر این، در میان برخی از پیپ‌سازان ایرانی، روحیه‌ای از غرور، حسادت و عدم تمایل به اشتراک دانش وجود دارد که مانع رشد جمعی می‌شود. این برخلاف رویه جهانی است که سازندگان بین‌المللی با کمال میل به یکدیگر کمک می‌کنند. این امر می‌تواند باعث رکود و مانداب شدن جریان رشد در این هنر شود، به جای اینکه به یک رودخانه پرخروش تبدیل گردد.
با این وجود، چشم‌اندازهای شخصی و هنری سازندگان متعهدی همچون ماسترو رحیمی نشان از عمق و زیبایی این هنر دارد. رویای او، فروش پیپ‌هایش در فروشگاه‌های معتبر جهانی مانند “Danish Pipe Shop” است که نشان‌دهنده دستیابی به بالاترین سطح اعتبار و قرار گرفتن در ردیف بزرگان پیپ سازی دنیاست. او معتقد است که هنر پیپ سازی، نیازمند تکامل مداوم است و نه تنها دانش فنی، بلکه پرورش ذوق هنری و روحیات لطیف نیز برای خلق اثری بی‌نظیر ضروری است.
در نهایت، هنر پیپ سازی بیش از یک صنعت، یک راه و رسم زندگی است که با اصالت، زیبایی و روح هنری عجین شده است. هر پیپ دست‌ساز یک اثر هنری است که داستان خود را دارد و با دقت، تجربه و ذوق هنرمندانه سازنده‌اش شکل گرفته است. این پیچیدگی و جنبه‌های انسانی است که پیپ سازی را در عصر تکنولوژی، منحصر به فرد و ارزشمند نگاه داشته است.
چرا ساخت پیپ دست‌ساز هنری علیرغم پیشرفت تکنولوژی همچنان منحصر به فرد است؟
ساخت پیپ دست‌ساز هنری علیرغم پیشرفت تکنولوژی همچنان منحصر به فرد است، زیرا:
- ثبات اصول بنیادی و طراحی: با وجود اینکه تکنولوژی در عصر دیجیتال بسیاری از روش‌های ساخت و تولید را بهبود بخشیده است، اما اصول بنیادی و اصلی ساخت پیپ در طول یک قرن اخیر ثابت مانده است. در واقع، طراحی و نحوه عملکرد پیپ بیش از چهارصد سال است که تغییری نکرده است.
- غیرممکن بودن ماشینی شدن کامل: ساخت پیپ یکی از معدود صنایع و هنرهایی است که ماشینی کردن تمام مراحل ساخت آن غیرممکن است.
- نقش پررنگ کار دست: تمامی پیپ‌ها، فارغ از قیمتشان، همگی شامل درجات مختلفی از کار دست هستند؛ هر اندازه میزان کار دست در ساخت پیپی بیشتر باشد، قیمت آن نیز افزایش می‌یابد.
- مقاومت در برابر مدرنیته: به لطف ایتالیایی‌های سنتی و انگلیسی‌های سخت‌پسند، پیپ دست‌ساز تنها وسیله‌ای در دنیاست که هنوز مدرنیته وارد آن نشده و یا اگر هم شده، توسط حرفه‌ای‌ها استقبال نشده است.
- جنبه هنری و آرتیستیک: بخش زیادی از پیپ سازی هنری و آرتیستیک است. این مسیر فراتر از صرفاً تولید مکانیکی است و سازنده باید خودش را در آن بسازد و تکامل پیدا کند. این جنبه هنری می‌تواند با یادگیری طراحی، مجسمه‌سازی، نقاشی، و حتی مطالعه شعر و تماشای فیلم‌های خوب تقویت شود تا اثر نهایی “روحی” داشته باشد که مشتری را جذب کند.
- تمایز بین صنعت‌گر و هنرمند: یک صنعت‌گر می‌تواند با دستگاه تراش، پیپی بسیار عالی و درجه یک بسازد که از نظر فنی بی‌عیب باشد. اما یک هنرمند پیپی خلق می‌کند که روح و سلیقه شخصی او را در بر دارد و این جنبه هنری با دخالت‌های بیرونی ممکن است مخدوش شود. حتی ممکن است پیپی که هنرمندانه ساخته شده است، از نظر فنی کاملاً بی‌عیب نباشد، اما ارزش هنری بالایی دارد.
- فرآیند خودآگاهانه ساخت: مسیر پیپ سازی به گونه‌ای است که هر چقدر پیش می‌روید، خود این حرفه به شما می‌گوید که چه چیزی نیاز دارید، چه ابزاری باید بسازید یا چه متریالی بخرید و نیاز به برخوردی بسیار خودآگاهانه دارد.
بنابراین، این ترکیب از تاریخچه طولانی، نیاز به کار دست، مقاومت در برابر ماشینی شدن و تمرکز بر جنبه‌های هنری و شخصی، ساخت پیپ دست‌ساز را منحصر به فرد نگاه داشته است.
چوب برایر چه ویژگی‌هایی دارد که آن را بهترین متریال ساخت پیپ می‌کند؟
چوب برایر (Briar wood) به دلایل ویژگی‌های منحصر به فردی که دارد، بهترین و رایج‌ترین ماده اولیه برای ساخت پیپ دست‌ساز محسوب می‌شود. این ویژگی‌ها عبارتند از:
- زیبایی، دوام، یکتایی و اصالت: چوب برایر همگی این خصوصیات را در خود جای داده است.
- کیفیت اسموک بی‌نظیر: برایر کیفیت اسموک عالی را ارائه می‌دهد.
- توانایی بالا در جذب آب و رطوبت: این ویژگی باعث می‌شود پیپ ساخته شده از برایر عملکرد خوبی داشته باشد.
- سختی و مقاومت بالا در برابر حرارت: برایر چوبی بسیار سخت و مقاوم در برابر گرما است، که برای یک پیپ ضروری است.
- بوی خنثی: به دلیل بوی خنثی، برایر عطر تنباکو را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد.
- نقش و نگارهای زیبا: وجود آبراه‌ها و مسیرهای انتقال آب در غده برایر، نقش و نگارهای بسیار زیبایی بر روی پیپ ایجاد می‌کند که به آن جلوه‌ای هنری می‌بخشد.
چوب برایر در واقع ریشه بوته درختی به نام «اریکا آربورا / Erica arborea» است که در ارتفاعات ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متری از سطح دریا در مناطق کوهستانی مدیترانه‌ای رشد می‌کند. این چوب برای دهه‌ها و قرن‌ها به دور از دخالت انسان رشد کرده است و همین امر به خاص بودن آن می‌افزاید. استفاده از برایر اصیل ایتالیایی، حتی اگر گران تمام شود، توسط طراحان و سازندگان معتبری چون ماسترو رحیمی و تیم ایشان ترجیح داده می‌شود.
با وجود اینکه پیپ از مواد دیگری مانند سفال، میرشام، فلز و حتی پرسلین نیز ساخته می‌شود، اما در میان تمام این موارد، برایر گزینه برتر است. لازم به ذکر است که در ایران، متریال چوب پیپ (برایر) وجود ندارد و از خارج از کشور تهیه می‌شود. این موضوع یکی از چالش‌های بزرگ پیپ سازی در ایران است.
نقش ماسترو رحیمی و تیمش در توسعه هنر پیپ سازی دست‌ساز در ایران چیست؟
نقش ماسترو رحیمی و تیمش در توسعه هنر پیپ سازی دست‌ساز در ایران بسیار پررنگ و محوری است:
- پیشگام در استفاده از برایر: ماسترو رحیمی به عنوان اولین طراح و سازنده پیپ با متریال اصولی برایر در ایران شناخته می‌شود. او و تیمش بر این باورند که برایر متریال استاندارد و اصولی برای ساخت پیپ دست‌ساز هنری است و بر استفاده از برایر اصیل ایتالیایی تأکید دارند، حتی اگر گران تمام شود.
- پدر پیپ سازی در ایران: دنیای پیپ در ایران مدیون ایشان، انجمن پیپ و اساتیدی چون استاد کامران است.
- تولید گسترده و هنرمندانه: تیم هنرمند سازنده تحت مدیریت ماسترو رحیمی که متشکل از چندین سازنده پیپ است، تا پایان تابستان ۱۴۰۰، بیش از ۲۵۰۰ پیپ دست‌ساز را روانه بازار هنری و آرتیستیک ایران کرده‌اند.
- تجربه و دانش عمیق: این دستاوردها حاصل چندین سال تجربه ماسترو رحیمی در مرمت و تعمیر پیپ‌های مختلف، مطالعه کتاب‌های کمیاب و گران‌قیمت ساخت پیپ خارجی، و همچنین راهنمایی و همفکری با اساتید و علاقمندان دنیای پیپ در ایران است.
- تأکید بر کار تیمی و متریال استاندارد: تیم طراحی و ساخت پاسارگادتاباک با مدیریت ماسترو رحیمی که وی را به عنوان مبتکر و کارآفرین برتر سال ۱۳۹۷ معرفی می‌کند، به فعالیت گروهی و کار تیمی هماهنگ اعتقاد راسخ دارد. آن‌ها از متریال‌های استاندارد ساخت پیپ مانند برایر، مورتا، کورن و زیتون فرآوری‌شده ایتالیایی استفاده کرده و از “کیکم” پرهیز می‌کنند.
- تولید جامع قطعات و بومی‌سازی: ساخت پیپ توسط این تیم تنها به قسمت چوبی (برایر) محدود نمی‌شود. آن‌ها تمامی قسمت‌های پیپ از جمله استم (لبگیر)، جامپر، تنون و تنظیم دقیق آن با شنک پیپ را خودشان می‌سازند. این شامل هماهنگی با حفره‌های هوایی استاندارد، چاله‌های رطوبتی، گردش هوا برای خنک کردن دود، و طراحی‌های پیچیده کالاباش و ریورس کالاباش می‌شود. همچنین، به بومی‌سازی و ساخت متریال‌های یدکی مانند انواع دسته‌های بلند پیپ، استم یدکی، و ادوات مربوط به سرویس پیپ (پولیش و مایع نظافت) در داخل کشور اهمیت داده و بر تولید داخلی و ارزش کالای ایرانی تأکید دارند.
- ماهیت هنری فعالیت: کار آن‌ها صرفاً تولید مکانیکی نیست، بلکه یک مسیر هنری و آرتیستیک است که سازنده باید در آن خود را بسازد و تکامل پیدا کند.
